به مناسبت روز جهانی بدون دخانیات با دکتر غلامرضا حیدری، رئیس مرکز تحقیقات کنترل دخانیات دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی گفتوگو کرده‌ایم.
- چرا دهم خرداد به نام روز جهانی بدون دخانیات نامگذاری شده است؟
از سوی سازمان بهداشت جهانی10خرداد روز جهانی بدون دخانیات نامگذاری شده است. این مهم بدان علت است که در 2دهه اخیر این سازمان ویژگی منحصر به فردی برای پدیده دخانیات و اثر آن در سلامت عمومی قائل شد و با حرکتی نمادین قصد دارد تا جوامع مختلف را به این موضوع حساس کند. در کشور ما نیز چند سالی است که این برنامه‌ها تحت عنوان هفته ملی مبارزه با دخانیات برگزار می‌شود و این خود اهمیت دوچندان موضوع را برای ما نشان می‌دهد. هر سال سازمان بهداشت جهانی شعار مخصوصی را نیز طراحی می‌کند که حول‌وحوش تمرکز برنامه‌های کنترل دخانیات در آن مقطع زمانی خواهد بود و برای امسال شعار«هشدار، مداخلات مرموزانه صنایع دخانیاتی را متوقف کنید» انتخاب شده است. امید است با همدلی و هم‌پیمانی همه دست‌اندرکاران حوزه سلامت شرایطی فراهم کنیم تا صنایع دخانیاتی چه دولتی و چه خصوصی سلامت جامعه را با فروش و تجارت بیشتر دخانیات تهدید نکنند.
- آماری وجود دارد که نشان دهد در هر ثانیه چند نفر به‌دلیل استعمال دخانیات جان خود را از دست می‌دهند؟
حقیقت امر این است که در هر 6ثانیه، یک نفر بر اثر استعمال دخانیات جان خود را از دست می‌دهد. از سوی دیگر، استعمال دخانیات باعث مرگ نیمی از مصرف‌کنندگان آن می‌شود و به‌طور متوسط 15سال از عمر آنها می‌کاهد. در حال حاضر از هر 10فرد بزرگسال یک نفر در سراسر جهان جان خود را بر اثر استعمال دخانیات از دست می‌دهد که این آمار سالانه به بیش از 5 میلیون نفر می‌رسد. لازم به ذکر است که اگر اقدامات لازم برای مهار این معضل صورت نگیرد تا سال 2030 آمار سالانه مرگ و میر ناشی از استعمال دخانیات به بیش از 10میلیون نفر خواهد رسید. اگر روند فعلی استعمال دخانیات مهار نشود پیش‌بینی می‌شود که 500 میلیون فرد زنده امروز بر اثر استعمال دخانیات جان خود را از دست بدهند و در طول قرن بیست‌ویکم، دخانیات باعث مرگ بیش از یک‌میلیارد نفر خواهد شد.
- چرا اکثر مصرف‌کنندگان دخانیات مایل به ترک هستند اما برخی از آنها موفق به ترک آن نمی‌شوند؟
اکثر مصرف‌کنندگان دخانیات مایل به ترک هستند ولی به‌دلیل وابستگی شدید آنها به مواد اعتیادآور و دخانی موفق به ترک آن نمی‌شوند.به محض مصرف سیگار و سایر محصولات دخانی دودشدنی، ماده اعتیادآور نیکوتین به مغز فرد مصرف‌کننده می‌رسد. این اتفاق تقریبا به سرعت تزریق درون سیاهرگی به‌وسیله سرنگ رخ می‌دهد اما از آنجا که اثرات دخانیات دودشدنی فقط برای چند دقیقه باقی می‌ماند، فرد مصرف‌کننده پس از اندکی علائم ترک را تجربه می‌کند، مگر اینکه به مصرف آن ماده ادامه دهد. درصورت عدم‌اعمال اقدامات لازم در زمینه کنترل دخانیات، تعداد مصرف‌کنندگان دخانیات در سراسر جهان افزایش خواهد یافت. افرادی که به نیکوتین اعتیاد دارند، قربانیان شیوع استعمال دخانیات هستند. ترک دخانیات به تنهایی برای اکثر مصرف‌کنندگان مشکل است، درحالی‌که کمک گرفتن در ترک به نفع آنها بوده و با حمایت‌های مشاور ترک می‌توانند بر وابستگی‌شان غلبه کنند.
- چه روش‌هایی برای درمان وابستگی به دخانیات وجود دارد؟
درمان وابستگی به دخانیات شامل روش‌های متنوعی از جمله مشاوره‌های ساده پزشکی، درمان دارویی و مشاوره تلفنی ترک است. هزینه این روش‌ها متفاوت بوده و تاثیر یکسانی بر افراد سیگاری مختلف ندارد. مشاوره‌های مکرر در هر ملاقات پزشکی ضرورت ترک دخانیات را تقویت می‌کند. همچنین مشاوره‌های کارورزان بهداشت نیز تا حد بسیاری می‌تواند میزان ترک را افزایش دهد. الزامی است که برای کل جمعیت سیگاری کشور شرایطی مهیا شود که بتوانند از خطوط تلفنی مشاوره ترک سیگار استفاده کنند.
- این نوع خدمات برای همه کسانی که مایل به ترک هستند قابل دسترس و علاوه برآن ارزان است؟
بله. این نوع خدمات ارزان، قابل‌دسترس، محرمانه و قابل‌استفاده طولانی مدت است؛ زیرا بسیاری از افراد سیگاری مایل به تماس گرفتن طی ساعات اداری نیستند. علاوه بر این، خدمات برای ساکنین مناطق دورافتاده نیز قابل استفاده بوده و می‌توان این خدمات را برای افراد گروه‌‌های خاص ارائه داد. گرچه خطوط تلفنی قدیمی ترک سیگار فقط به تماس‌های برقرار شده پاسخ می‌دهند ولی نتایج چشمگیری را نیز نشان می‌دهند. با وجود این، خطوط تلفنی وابسته به خدمات مشاوره‌ای ترک برای غلبه بر اعتیاد به نیکوتین بسیار موثرتر هستند. برخی خطوط مشاوره ترک نیز خدماتشان را از طریق اینترنت ارائه داده و امکان استفاده مداوم از خدمات و همچنین آشنایی با دیگر خدمات وابسته را فراهم می‌آورند. علاوه بر توصیه‌های پزشکی و خطوط تلفنی مشاوره ترک، یک درمان موثر می‌تواند شامل درمان دارویی نیز باشد. درمان دارویی شامل درمان جایگزین نیکوتین به شکل برچسب‌های پوستی، قرص مکیدنی، آدامس، اسپری بینی و همچنین تجویز داروهایی از قبیل بوپروپیون و وارنیکلین است.
- آیا داروهای جایگزین نیکوتین حتما باید با تجویز پزشک باشد؟
داروهای جایگزین نیکوتین معمولا بدون نسخه پزشک در داروخانه‌ها قابل دستیابی بوده و نیز همانند دیگر داروهایی که پزشکان تجویز می‌کنند قابل تهیه هستند. درمان جایگزین نیکوتین از علائم محرومیت از نیکوتین می‌کاهد زیرا تا حدی جایگزین نیکوتین جذب‌شده از دخانیات می‌شود. هنگام کاهش یا قطع مصرف دخانیات استفاده از بوپروپیون که نوعی داروی ضد‌افسردگی است، می‌تواند به فرد کمک کند زیرا باعث کاهش میل به مصرف دخانیات شده و از بروز سایر علائم محرومیت از نیکوتین نیز می‌کاهد. وارنیکلین نیز دارویی است که به گیرنده‌های نیکوتین در مغز می‌چسبد و از آزادشدن دوپامین جلوگیری می‌کند؛ بنابراین از احساس لذتی که پس از مصرف دخانیات به‌وجود می‌آید نیز جلوگیری می‌کند.
- اما به‌نظر می‌رسد که درمان دارویی پرهزینه است و شاید به همین دلیل برخی از افراد رغبتی به درمان دارویی نشان نمی‌دهند؟
به‌طور کلی درمان دارویی پرهزینه‌تر از برخورداری از توصیه‌های پزشکان و خطوط تلفنی مشاوره ترک است ولی تجربه نشان داده است که باعث2 یا 3برابر شدن میزان ترک می‌شود. از طرفی دیگر هزینه یک دوره درمان با داروهای جایگزین نیکوتین ممکن است از هزینه مصرف دخانیات در طول همان مدت نیز کمتر باشد. داروهای جایگزین نیکوتین و سایر داروها نیز توسط خدمات بهداشتی برای عموم فراهم شده تا به افرادی که مایل به ترک دخانیات هستند کمک شود.
- اولین کلینیک ترک سیگار در ایران در چه سالی و در کجا راه‌اندازی شد؟
در ایران ارائه خدمات ترک از سال 1377 با راه‌اندازی نخستین کلینیک ترک سیگار توسط مرکز تحقیقات پیشگیری و کنترل دخانیات دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی به‌صورت گروه‌درمانی و داروی جایگزین نیکوتین شروع شد. از آنجای‌‌که حضور در این دوره‌های درمانی برای مخاطبین بسیار، به‌دلیل ساعات محدود و دوری مسافت آسان نبود در سال 1384 نخستین خط تلفنی مشاوره ترک سیگار با استفاده از اپراتور پزشک راه‌اندازی شد. استفاده از این خط تلفنی در تمام اوقات شبانه‌روز و ایام تعطیل میسر نبود و بسیاری از مخاطبین در ازدحام شلوغی پشت خط تلفنی می‌ماندند. بنابراین در سال 1390 نخستین خط تلفنی مشاوره گویا در مرکز تحقیقات پیشگیری و کنترل دخانیات راه‌اندازی شد تا با استفاده از این سامانه به‌صورت هوشمند ارزیابی تماس گیرندگان انجام شود و بهترین راهنمایی و مشاوره جهت ترک سیگار صورت گیرد. در این سامانه (شماره تلفن 27122050) 8 منوی اصلی شامل مضرات سیگار، روش ترک سیگار، راهنمایی ترک سیگار شخصی، مصرف قلیان، درمان‌های داروی ترک سیگار، آدرس مراکز ترک، میزان وابستگی به نیکوتین و اثرات ترک سیگار وجود دارد که فرد با انتخاب شماره مربوطه وارد شده و در شاخه‌های مختلف آن توضیحاتی را می‌شنود و با انتخاب اعداد پیش‌بینی شده سؤالات مربوطه را جواب می‌دهد تا به‌صورت هوشمند مورد ارزیابی قرار گیرد و توصیه‌های لازم را داشته باشد.
